Virginia Tassinari, onderzoekster in design & filosofie, docente design en filosofie aan de LUCA School of Arts, pco-initiator DESIS Philosophy Talks, oprichtster van het DESIS LAB van de LUCA School of Arts.

Industrieën, autoriteiten en het bredere publiek in het algemeen zijn zich steeds bewuster van de rol die design kan spelen bij de creatie van nieuwe producten, diensten en systemen. Dit fenomeen beperkt zich niet enkel tot de verschillende sectoren, we zien het ook terug in de maatschappij waarin we leven.¹ Hoewel dit vroeger eigenlijk niet anders was, wordt het besef van de waarde van design steeds universeler erkend: haar vermogen om maatschappelijke uitdagingen te identificeren en aan te pakken, om sociale problemen en het debat errond in een nieuw daglicht te plaatsen door ze vanuit uiteenlopende perspectieven te belichten en zo onverwachte kansen te helpen ontdekken en valoriseren en ze mogelijk om te zetten in concrete acties.

De maatschappelijke waarde van design is niet enkel uit te drukken in de radicaal vernieuwende initiatieven die ze genereert, maar ook in haar vermogen om nieuwe betekenissen te genereren, te verschuiven en uit te lichten.² Daardoor kunnen concrete initiatieven in co-ontwerp en co-productie uitgevoerd worden. Wanneer design ingezet wordt om maatschappelijke waarde toe te voegen – bijvoorbeeld door nieuwe openbare diensten in co-creatie met burgers, ambtenaren en beleidsmakers mogelijk te maken – brengt dit een nieuwe benadering van algemeen gebruikte woorden teweeg door ze te anders te kaderen, vb. ‘burgers’ naar ‘actieve burgers’.

Dergelijke nieuwe betekenissen worden niet van meet af aan door designers gecreëerd. In zekere zin duiken ze gewoon op in de maatschappij zelf, bijvoorbeeld in bottom-up, fundamentele sociale innovatie, waarbij gemeenschappen van burgers ³ samenwerken in kleine, plaatselijke initiatieven om hun eigen buurt te verbeteren. Door aandachtig te luisteren, worden designers zich bewust van de subtiele doch grondige veranderingen in de betekenis van woorden die een belangrijke rol spelen in de duurzame gedragingen van burgers.⁴ Ze markeren de opkomst van een nieuwe vorm van ‘algemeen begrip’ rond de betekenis van deze woorden en geven ze nog meer kracht via hun eigen projecten. Zo kunnen ze meer waarde creëren voor hun contexten, ze opschalen as het ware. De vraag welke verschoven betekenissen actief uitvergroot moeten worden, is er een waarbij designers zich moeten afvragen of de verandering echt leidt tot een verbetering van de levenskwaliteit van mensen en van onze maatschappij in het algemeen.

De woorden die we gebruiken

De betekenissen die door dit soort projecten overgebracht worden, staan vaak in schril contrast met diegene waarmee we vertrouwd geraakt zijn door de eeuwen heen. Etymologisch gezien kunnen veel woorden gelinkt worden aan voormalige betekenissen die een directe link hadden met de ervaring van het ‘mens zijn’. Door de jaren heen werden ze steeds abstracter en verloren ze hun directe verbinding met de menselijke ervaring.⁵

In de huidige betekenis van het woord ‘burgers’, bijvoorbeeld, wordt het idee dat de term verwijst naar echte mensen – verschillende individuen met verschillende houdingen, behoeftes en bronnen – vaak niet langer overwogen, in ieder geval niet rechtstreeks. In de traditionele verticale beleidsvormingsmodellen worden burgers vaak voorgesteld als een homogene groep mensen met een relatief passieve houding. Dit is slechts één voorbeeld van hoe woorden vaak hun originele verbinding met de tastbare realiteit en de menselijke ervaring verliezen. In plaats van ons te helpen de realiteit beter te begrijpen zoals ze is en ernaar te handelen, worden ze eerder een obstakel op onze weg om dat te verwezenlijken.

Op dit specifieke moment maken de betekenissen van sommige woorden die we vaak gebruiken in het alledaagse leven een significante verschuiving door – omdat ze abstract geworden zijn. We toonden reeds aan hoe de notie van ‘burgers’ in bepaalde contexten kan veranderen en een meer persoonlijke, heterogene en actieve connotatie kan krijgen, bijvoorbeeld. Hetzelfde geldt voor woorden als ‘politiek’, ‘democratie’, ‘maatschappij’ enzovoort. Naargelang ze abstracter worden, worden hun betekenissen in een veranderde context plots in vraag gesteld. Zo herontdekken we manieren waarop deze woorden opnieuw verbonden kunnen worden met het concrete van onze levens in dit tijdperk, opnieuw verbonden met de verhalen van de echte mensen die ze beleven.

Zoals eerder vermeld, komen deze betekenisverschuivingen niet enkel ‘uit het niets’ opzetten via designprojecten, maar ontstaan ze ook vaak uit bottom-up-initiatieven die overal de kop opsteken, waarin oplossingen en diensten ge(co-)creëerd worden als prototype, op een manier die de nadruk legt op menselijke waarden en zo meer ‘menselijke’ kaders geven aan bovenvermelde woorden. Daarom vervangen deze connotaties langzaam maar zeker de vorige en verplaatsen ze zich naar het gebied van het ‘gemeenschappelijk begrip’. Wanneer designers samenwerken met plaatselijke gemeenschappen om dergelijke bottom-up-initiatieven te steunen, vergroten ze als het ware deze opnieuw gekaderde betekenissen uit met hun inspanningen, door ze opnieuw in het middelpunt van mensenlevens en hun directe menselijke ervaringen te plaatsen. Dus, wanneer design werkt om maatschappelijke uitdagingen aan te gaan en de waarde ervan te verbeteren – bijvoorbeeld in een regio zoals Limburg – geeft het niet enkel aanleiding tot nieuwe oplossingen, maar ook tot een nieuw, ‘menselijker’ begrip van de maatschappij.

Indien men wil onderzoeken welke rollen design kan spelen in de maatschappij van de toekomst – en dan vooral in de toekomst van een regio – moet men het begrip van design als ‘betekenismaker’ onder de loep nemen.

Betekenis produceren

Terwijl ze objecten, processen, diensten, artefacten enzovoort creëren, drukken designers betekenissen uit. Dit komt niet zonder verantwoordelijkheid. Door hun acties en creaties kunnen ze ervoor kiezen om een bestaande, vaak abstracte interpretatie van sleutelbegrippen waarrond de maatschappij evolueert te versterken. Ze kunnen er ook voor kiezen om alternatieve interpretaties over te brengen, waarin de klemtoon meer op menselijk waarden ligt. Dit is een ontwerpkeuze.

Wanneer iemand ontwerpt om de maatschappij te vernieuwen, dan is vaak het laatste van toepassing. Wanneer designers bijdragen aan een gevoelige verschuiving in de mainstream manieren om de realiteit te lezen (bijvoorbeeld van een passief naar een actief idee van burgerschap), kunnen ze gunstige voorwaarden instellen zodat er kleine, plaatselijke initiatieven ontstaan waarin individuen dit nieuwe begrip van burgerschap zelf kunnen ervaren. Door ze te stimuleren om zelf het heft in handen te nemen, kunnen zij aan den lijve ondervinden wat het betekent om waarde toe te voegen aan hun wijken (bijvoorbeeld door nieuwe plaatselijke productiesystemen, diensten enzovoort te co-ontwerpen). Al doende kunnen burgers de voldoening beleven⁶die voortvloeit uit hun status als actieve agent in de maatschappij en ervaren wat de Duitse filosofe Hannah Arendt ‘sociaal geluk’ ⁷ noemt.

Wanneer design nieuwe betekenissen overbrengt die menselijker en meer ervaringsgericht zijn, blaast het de woorden een nieuwe betekenis in en helpt het bij de vertaling van het potentieel van dergelijke nieuwe begrippen in concrete acties. Zodoende kan het helpen om open te staan voor nieuwe interpretaties van de wereld om ons heen, zodat de mogelijkheden ervan zich volledig kunnen manifesteren en ze vertaald kunnen worden in sociaal innovatieve oplossingen die leiden tot een verbetering van de levenskwaliteit.

Terwijl designers deze betekenisveranderingen vaak ‘slechts’ opvangen en uitvergroten, anticiperen ze er soms ook op door nieuwe betekenissen als prototype te produceren – door ze zichtbaar en concreet te maken en ze in te bedden in objecten, artefacten en scenario’s. Al doende maken ze het mogelijk dat mogelijkheden die onder normale omstandigheden het risico lopen onuitgesproken of niet voldoende uitgedrukt te blijven, uitgesproken en bevestigd worden. Ze maken de weg vrij voor innovatieve oplossingen die anders moeilijk te bevatten zijn.

Het vergroten van het bewustzijn met betrekking tot deze betekenisverandering helpt bij het identificeren van bronnen, waarden, verhalen enzovoort. die door de abstractie van woorden door de tijd heen onopgemerkt de revue gepasseerd zijn. Het creëert de kans voor deze mogelijkheden om zich te manifesteren, zodat ze gemakkelijker omgezet kunnen worden in concrete acties met een radicaal innovatief karakter. Dit impliceert dat wanneer designers zich volledig bewust zijn van hun rol als betekenismaker, ze hun waarde voor de context waarin ze te werk gaan vergroten. Daarom is er nood aan een culturele reflectie voor designers om zich actiever bewust te zijn van welke betekenissen ze in hun werk overdragen, en dienen ze zichzelf intenser af te vragen wat het betekent om waarden voor mensen te creëren.

De afgelopen jaren speelde de provincie van Limburg een betekenisvolle rol in het experimenteren met manieren waarop design en kunst actief kunnen bijdragen aan de maatschappij. Dit maakt het volgens mij tot een perfecte invalshoek van waaruit men een meer globale culturele reflectie kan teweegbrengen over nieuwe betekenissen van bestaande termen waarmee wij, designers, rekening moeten houden bij het ontwerpen. Daarom vroeg ik een handjevol vrienden en collega’s over de hele wereld om elk zo’n verandering in betekenis en de implicaties ervan voor het toekomstige ontwerpen te bespreken. Hun bijdrages kunnen beschouwd worden als een bril waardoor we onze activiteiten als designers opnieuw kunnen bekijken en waarmee we ons kunnen afvragen wat we in onze regio zouden kunnen doen om deze semantische transformaties ernstiger te nemen en via een anticiperende houding de rol van haantje de voorste te spelen.

Wanneer een verschuiving onvoldoende is

Het kleine vocabularium van sociale innovatie hieronder, geeft slechts enkele voorbeelden van woorden, noties, die momenteel veranderen van betekenis en relevanter worden in de hedendaagse maatschappij. Designers zouden er rekening mee moeten houden wanneer ze proberen hun waarde te verhogen voor de levens van mensen in een diepere zin. Dit streven naar verbetering wordt tenslotte verondersteld een van de belangrijkste eigenschappen en doeleinden van designers die in en voor de maatschappij werken te zijn.

Niettemin zijn er momenten waarop we gedwongen worden ons te realiseren dat bepaalde woorden overladen zijn geraakt met connotaties, tot op het punt dat ze niet langer nieuwe betekenissen kunnen omvatten. Ze hinderen niet alleen onze taal, maar ook ons denken. Dan hebben nieuwe betekenissen eenvoudigweg nieuwe woorden nodig.

Dergelijke nieuwe woorden vormgeven kan een bevrijdende oefening zijn die kan helpen om verder te gaan dan oude categorieën en denkpatronen. Ook in dit proces kunnen designers een rol spelen als betekenismakers, door bijvoorbeeld nieuwe vocabularia te smeden om anderen te helpen de betekenis van wat verder dan het vanzelfsprekende ligt te verkennen.

1. Manzini, E., & Coad R., Design, When Everybody Designs: An Introduction to Design for Social Innovation, Design Thinking, Design Theory Series, Cambridge, Massachusetts: MIT Press Limited, 2015.
2. Papanek, J., Design for the real world: Human Ecology and Social Change, New York: Pantheon Books, 1971.
3. Meroni, A., Creative communities. People inventing sustainable ways of living, Milano: Edizioni POLI.design, 2007.
4. Bertolotti, E., Daam, H., Piredda, F. Tassinari, V., The Pearl Diver – The Designer as Storyteller, DESIS Editions, 2016.
5. Meer info hierover vind je in Ong, W., Orality and Literacy. The Technologizing of the Word, London and New York: Methuen and McLuhan, M., The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man, 1st Ed.: University of Toronto Press, 1962.
6. Manzini E. & Tassinari V., Sustainable qualities: powerful drivers of social change, in Crocker R. & Lehmann S. (Ed.), Motivating change. Sustainable design and behavior in the build environment. London: Routledge, 2013.
7. Arendt, H.,The Human Condition, University of Chicago Press, 1958. 

Gemeenschap (als een ruimte van mogelijkheden)

In discussies over duurzaamheid en veerkracht (en over de sociale innovatie die nodig is om deze te bereiken) gaat het vaak over het begrip ‘gemeenschap’. Ook al weet iedereen dat de gemeenschappen van vandaag (i.e. gemeenschappen in een uiterst verbonden wereld) nogal verschillen van diegene uit het verleden, toch zijn er niet veel gedeelde ideeën over wat we echt bedoelen wanneer we deze term gebruiken.

Lees Meer

Bewijs

Ooit dacht men dat bewijs geloofwaardigheid gaf aan voorstellen en argumenten. Bewijsstukken – zowel gedachtes als fysieke artefacten – werden verzameld en opgesteld voor onderzoek. Bewijs was iets dat gedeeld werd. Het trok de aandacht van alle deelnemers. Echter, in de hedendaagse sociale en politieke cultuur is het verzet besmet door de spelshowmentaliteit, door een cultuur van Facebook- en Twitter-‘vind-ik-leuks’ en door zogenaamde reality-tv-programma’s.

Lees Meer

Familie

Een woord waarvan de betekenis fundamenteel aan het veranderen is in onze maatschappij is ‘familie’ met verreikende gevolgen en een impact die we nog niet helemaal begrijpen. In mijn eigen korte leven ervaarde ik persoonlijk de omvorming van de structuur van de ‘uitgebreide familie’ die traditioneel agrarische maatschappijen domineerde naar dat van de ‘kernfamilie’ die prominent werd tijdens het industriële tijdperk. Het opkomende paradigma dat ik beschrijf is de ‘samengestelde familie’ die groeit vanuit de complexiteit van sociale fragmentatie en migratie en uit de verslechtering van de ontwikkeling van gemeenschappen van belang boven traditionele gemeenschappen van plaats.

Lees Meer

Deelname

Op de hoogte door mijn verleden en ervaringen als iemand die vooral leeft in wereldcontexten van meerderheid, denk ik dat om volledig (geactualiseerd en aanvaard als) mens te zijn, men actief en authentiek aan het leven moet deelnemen van zijn gekozen gemeenschap. Om een authentieke designer te zijn, moet men de hervormende kracht omarmen van een sociaal bewust, participatief en potentieel hervormend ontwerpethos ...

Lees Meer

(Ontwerpen via) Beleidsvorming

De hedendaagse ontwerpdiscipline ziet zich geconfronteerd met een reeks uitdagingen en actievelden waarin haar tussenkomstkansen in verband staan met een dimensionele schaal en een complexiteit die verder gaan dan haar traditionele expertisegebied.


Lees Meer

Dienst

Dit woord is enorm krachtig. Het staat voor veel religies centraal in het mens-zijn: christendom, boeddhisme, hindoeïsme … En laat ons het evangelie niet vergeten: Gelijk de Zoon des mensen niet is gekomen om gediend te worden, maar om te dienen (Matteüs 20:28). Het woord ‘dienen’ wordt hier in het middelpunt geplaatst van wat ons ‘menselijk’ maakt.

Lees Meer

Overgang en tussenkomst (Design voor wat, wie en wanneer?)

Overgang is ‘het proces van verandering van één toestand of conditie naar een andere’. Voor designers biedt dit concept een visie en theorie van temporaliteit, maar is het soort ‘toekomst’ dat in deze visie vervat ligt geschikt voor huidige bedenkingen?

Lees Meer